Таталт (Seizure, Convulsion) – Өвчтөн ба гэр бүлийнхэнд зориулсан иж бүрэн гарын авлага
Таталт гэж юу вэ?
Таталт гэдэг нь тархины цахилгаан идэвхжил гэнэт, хэт ихээр нэмэгдсэнээс үүсдэг шинж тэмдэг юм. Монгол хэлээр “таталт” эсвэл “татах” гэж нэрлэдэг. Дэлхий дээр хүн амын 1–2% нь энэ өвчнийг амьдралдаа нэг удаа ч гэсэн туулдаг.
Тархины мэдрэлийн эсүүд нь цахилгаан дохиогоор харилцаж байдаг. Энгийн үед энэ үйл ажиллагаа зохион байгуулалттай байдаг бол таталт үүсэх үед тархины зарим хэсэгт эсвэл бүхэлд нь хэт олон, нэгэн зэрэг цахилгаан цэнэг гарснаар биеийн янз бүрийн өөрчлөлтүүд бий болдог.
Таталтын гол шалтгаанууд
- Нярай, бага нас (0–2 нас): төрөх үед хүчилтөрөгчийн дутагдал, төрөлхийн тархины гаж хөгжил, удамшлын бодисын солилцооны эмгэг, халдвар (менингит, энцефалит), өндөр халуурлын таталт.
- Хүүхэд, өсвөр нас (2–18 нас): шалтгаан тодорхойгүй таталтын хам шинж, тархины гэмтэл, хавдар, халдвар, хөгжлийн хоцрогдолтой холбоотой таталт.
- Насанд хүрэгчид (18–65 нас): архины хамаарал ба архи хаясны дараах таталт, эмийн болон мансууруулах бодисын нөлөө, харвалт, тархины хавдар, бодисын солилцооны эмгэг (чихрийн шижин, элэг/бөөрний дутагдал), тархины гэмтэл.
- Ахмад нас (65-аас дээш): харвалт, тархины цус алдалт, Альцгеймер болон бусад дементиа, хавдар, эмийн гаж нөлөө.
Таталтын төрөл ба шинж тэмдэг
- Ерөнхий таталт – Тархины бүх хэсгээс үүсдэг.
- Тоник-клоник таталт (том таталт): ухаан алдах, бүх бие хөшиж чангарах, дараа нь бүх биеэр татвалзах, таталт дууссаны дараа их ядарч нойрмоглох.
- Абсанс таталт (жижиг таталт): богино хугацаанд (5–30 сек) ухаан алдах, гөлрөх, огт хариу үйлдэл үзүүлэхгүй болох, дараа нь шууд хэвийн байдалдаа ордог.
- Миоклоник таталт: богино хугацаанд булчин огцом агших, өглөө сэрэхэд илүү тохиолдох.
- Хэсэгчилсэн таталт – Тархины нэг хэсгээс эхэлдэг.
- Энгийн хэсэгчилсэн: ухаан хэвийн, зөвхөн нэг хэсэг булчин татах, үнэр, амт, дуу өөрчлөгдөх мэдрэмж.
- Хосолсон хэсэгчилсэн: ухаан өөрчлөгдөх, ойлгомжгүй хөдөлгөөн давтагдах (уруулаа долоох, зажлах гэх мэт), дараа нь юу болсныг санахгүй байх.
Таталтын өмнөх дохио (Aura)
Зарим хүмүүс таталт эхлэхээс өмнө:
- Өөр үнэр, амт мэдрэх
- Нүдэнд гэрэл анивчих, өнгө өөрчлөгдөх
- Чих шуугих
- Хэвлий дүүрэх, дотор муухайрах
- Огцом айдас, эсвэл танил мэт мэдрэмж төрөх
Таталт тохиолдсон үед яах вэ?
Хийх зүйл:
- Тайван байж цаг хэмжих
- Хүнтэй мөргөлдөх, гэмтээх зүйлсийг холдуулах
- Толгойн доор зөөлөн зүйл тавих
- Хүнийг хажуу тийш харуулж хэвтүүлэх (амьсгалыг хамгаална)
- Хувцас суллах
- Таталтын хугацаа, шинж тэмдгийг ажиглах
- 5 минутаас дээш үргэлжилбэл яаралтай түргэн тусламж дуудах
Хийж болохгүй зүйл:
- Ам руу нь ямар нэг зүйл хийхгүй
- Хүчээр барьж тогтоохгүй
- Ус уулгахгүй
- Хиймэл амьсгал өгөх гэж оролдохгүй
Эмнэлэгт хандах ёстой нөхцөл
- Анхны таталт болсон бол
- 5 минутаас дээш үргэлжилбэл
- Дахин давтагдвал
- Таталтын дараа ухаан сэргэхгүй бол
- Жирэмсэн эмэгтэй, чихрийн шижинтэй хүн таталт өгөх
- Хүнд гэмтэл хавсарвал
Оношлогоо
- Эмнэлгийн дэлгэрэнгүй асуулга, үзлэг
- Тархины дүрс оношлогоо (MRI, CT)
- Цусны шинжилгээ
- Тархины цахилгаан бичлэг (EEG)
Эмчилгээ
- Эмийн эмчилгээ: таталтын төрөлд тохирсон эмийг тогтмол уух.
- Мэс заслын эмчилгээ: эмэнд үр дүнгүй хүнд тохиолдолд.
- Тусгай арга: кетоны дэглэм (өндөр өөх тос, бага нүүрс ус), мэдрэлийн өдөөлтийн эмчилгээ гэх мэт.
Өдөр тутмын менежмент
- Эмийг цаг тухайд нь уух, дураараа зогсоохгүй
- Дутуу нойрсохгүй, архи, тамхи хэрэглэхгүй
- Эрсдэлтэй спорт, усанд сэлэхийг ганцаараа хийхгүй
- Машин жолоодох талаар эмчийн зөвлөгөө авах
- Гэр бүл, найз нөхөд таталт үед яахыг мэддэг байх
Жирэмсэн үеийн онцлог
- Жирэмслэхээс өмнө эмчтэй зөвлөх
- Фолийн хүчил уух
- Эмийн тунг зөв тохируулах
- Жирэмсний турш эмчид тогтмол хянуулах
Хүүхдийн таталт
- Өндөр халуурлын үед 6 сар–5 насанд таталт гарах нь элбэг
- Ихэнхдээ эсэн мэнд өнгөрдөг
- Сургуулийн орчинд ойлголт өгөх хэрэгтэй
Урьдчилсан төлөв
- Олонх (60–70%) өвчтөн эмийн эмчилгээгээр бүрэн хяналттай болдог
- Эртийн оношилгоо, зөв эмчилгээ нь сайн үр дүнтэй
Монгол дахь нөхцөл байдал
- Улаанбаатар хотод төвлөрсөн тусламж үйлчилгээ, орон нутагт хүрэлцээ бага
- Зарим шинэ эм, тоног төхөөрөмж хязгаарлагдмал
- Гадаадад, ялангуяа мэргэжлийн төвүүдэд илүү нарийн оношилгоо, эмчилгээ авах боломжтой
Буруу ойлголтууд
- “Таталт халдварладаг” → Үгүй
- “Ам руу нь зүйл хийх хэрэгтэй” → Маш аюултай
- “Сэтгэцийн өвчинтэй адил” → Үгүй, тархины цахилгааны асуудал
Дүгнэлт
Таталт бол зөв оношилгоо, эмчилгээ хийвэл удирдаж болох өвчин юм. Эмчийн зөвлөгөөг дагаж, гэр бүл болон нийгмийн дэмжлэг авах нь амьдралын чанарыг хадгалахад чухал. Эрт оношлуулж, эмчилгээ хийлгэвэл ихэнхдээ бүрэн хяналттай амьдарч чадна.
